THỰC VÀ ẢO

Chu Mộng Long – Cặp phạm trù Thực và Ảo, Hữu và Vô luôn là vấn đề phức tạp nhất của triết – mỹ học, bởi từ lâu hai con mắt của loài người chỉ biết nhìn về một phía định hướng cho một lối tư duy. Người Hy Lạp từng tạc tượng Plato chỉ tay lên trời, Aristotle chỉ tay xuống đất biểu thị 2 cái nhìn đối lập trên hành trình đi tìm sự thật của cái đẹp. Từ đó các diễn ngôn về cái đẹp bị rẽ ra thành các hướng khác biệt trong các cuộc tranh chấp hơn thua của trò chơi trí tuệ.
Trong cuộc tranh chấp ấy, người ta quên mất rằng, cặp Plato – Aristotle chỉ là 2 nửa của sự thật. Một thế giới lí tưởng phải là một thế giới hòa điệu của những khác biệt, điều mà Heraclite đã từng tiên tri bằng phép biện chứng về vẻ đẹp tự nhiên và vẻ đẹp tinh thần: cái kì diệu của tạo hóa là sự kết hợp hài hòa của những khác biệt và tài năng của nghệ sĩ là kết hợp khéo léo những khác biệt lại với nhau thành một chỉnh thể hài hòa.Một bản nhạc hay phải là sự tương tác, điều chỉnh lẫn nhau giữa những âm khác biệt để tạo nên tiếng vang âm nhạc. Vai trò điều chỉnh ấy, theo âm nhạc học, chính là chủ âm (tonic), nhân tố hòa giải những xung đột theo chiều hướng phát triển. Sự xuất hiện những “âm bất trị”, đối kháng, trước hết là do nhân tố chủ âm mất hết quyền uy, tiền hậu bất nhất trong quá trình điều hành của nó.Nghệ thuật quá khứ đã làm được điều này, nhưng cách phối âm, phối màu của nó vẫn cứ đơn nhất một chiều theo phương pháp hòa điệu lý tưởng, loại trừ thẳng thừng những âm bất trị ra ngoài hệ thống.Phải đợi đến Picasso mới thực sự phá vỡ sự đơn nhất bằng cái nhìn nhiều hướng qua những tác phẩm lập thể nổi tiếng chứng minh cho sự hòa điệu của những xung đột tưởng chừng không thể hòa điệu.Khác là lí do của tồn tại, cả vi mô lẫn vĩ mô. Không có sự tồn tại đơn nhất, hoặc ảo hoặc thực, hoặc hữu hoặc vô mà có khi ảo thành thực, hữu thành vô và ngược lại. Nhất nguyên luận chỉ là sự ngụy biện của một hệ thống giả tạo, một nửa của sự thật được chứng minh bằng thứ tri thức bổ củi dưới sức mạnh cơ bắp của quyền lực để giành thế ưu thắng trong từng giai đoạn lịch sử. Và thế là lịch sử cứ bị vận động chệch hướng, cong vênh đến mức quá ngưỡng buộc phải điều chỉnh lại sau những nhầm lẫn khổ đau.Không phải ngẫu nhiên mà Leonard Shlain đem nối kết nghệ thuật và vật lí để tạo nên một cuộc đối thoại và tương tác không ngừng giữa hai kiểu nhận thức khác biệt, và cuối cùng, rất cần thiết, phải quy về một mối trong trò chơi trí tuệ vô tận của nhân loại (*).Thế giới văn minh, hiện đại thực sự phải là thế giới hòa điệu của những khác biệt để cuộc sống là bản hòa âm sống động, đa dạng. Giá như chính trị gia biết tự phế bỏ võ công của cơ bắp để tìm ra phương pháp hòa điệu của những khác biệt theo cách của nghệ sĩ thì cuộc sống bớt nặng nề, căng thẳng hơn nhiều.Đối thoại để tìm ra trong sự khác biệt có tiếng nói chung chính là phương pháp khôn ngoan của kỉ nguyên văn minh. Thi học, âm nhạc học gọi là thực hiện nguyên lí tương đương của những dị biệt.Chụp mũ, khiêu khích, trấn áp chỉ tạo ra sự chia rẽ, đối kháng, tất yếu bạo lực nảy sinh đẩy thế giới vào tình trạng hỗn loạn. Và cái hệ thống đơn nhất đang tồn tại ấy tưởng như đang sở hữu một bộ máy khổng lồ phát ra âm thanh ầm ĩ lấn át mọi âm thanh khác, nhưng thực chất chỉ là một tập hợp giả tạo của một dàn nhạc gồm những âm thanh giống nhau, nó chỉ phát ra nhất thời và hậu quả là sự phân rã thành một mớ rời rạc và tự tan biến vào hư vô mà không để lại chút dư vang nào.Bạo lực chỉ có thể bị trả giá bằng bạo lực. Và nhân loại đã nhiều lần phải đào huyệt chôn thứ bạo lực ấy vào trong nấm mồ của sự lãng quên đau khổ.Hữu thành Vô, Thực thành Ảo là vì thế. Trong khi sự im lặng – vô ngôn không có nghĩa là không. Lưu thủy vô thanh vạn cổ cầm (câu thơ này hình như là của cụ Hồ đấy) – một thứ tiếng nói đang âm thầm cuộn chảy trong hàng triệu trái tim có sức mạnh hơn mọi tiếng nói ầm ĩ được hỗ trợ bằng các dàn âm thanh và mạng điện tử.Chỉ gương đôi mắt nhìn thấy cái Hữu mà tưởng Thực thì cái Thực ấy còn Ảo hơn cả Ảo và rơi vào hoang tưởng hơn cả hoang tưởng. Người điều hành bản hợp xướng của thời đại phải thấy cái Hữu trong cái Vô này may ra mới cứu vãn được tình thế có nguy cơ hỗn loạn trước xu hướng tự do hoang dã, hỗn mang.

 Chu Mộng Long